5.Zabytki kultury materialnej
Niewiele mamy w ogóle artefaktów z trzech pierwszych wieków chrześcijaństwa ? okres prześladowań nie sprzyjał tworzeniu sztuki religijnej. Mimo to, zachowały się przedstawienia krzyża sprzed epoki konstantyńskiej.
W 1939 roku odkopano patrycjuszowską willę w Herkulanum ? mieście zasypanym przez popioły Wezuwiusza 24 sierpnia 79 roku. Na ścianie domu przeznaczonego dla niewolników znaleziono odcisk drewnianego krzyża crux capitata:
Krzyż znaleziony w Herkulanum. Pod nim coś w rodzaju klęcznika
Z początku III w pochodzi graffiti znalezione na murze rzymskiego Palatynu. Rysunek ten jest szyderczym przedstawieniem krzyża przez autora drwiącego z rodzącego się kultu: widzimy na nim klęczącego młodego człowieka, a przed nim ustylizowany na postać ludzką osioł z przednimi kończynami rozciągniętymi wzdłuż belki krzyża w kształcie litery T. Napis głosi Aleksamenos sebete theon), czyli Aleksamenos oddaje cześć bogu. Mamy powody przypuszczać, że owo przedstawienie było pewnego rodzaju szyderczą ?kalką? ? o podobnej karykaturze, narysowanej w Kartaginie, wspomina Tertulian w Apologii .
W literaturze rzymski wizerunek nosi nazwę Graffiti Aleksamenosa (choć zapewne nieznany nam dziś Aleksamenos był raczej obiektem drwin, których wyrazem jest owo graffiti).
Być może mieszkał on w sąsiednim budynku, na którym odkryto napis Aleksamenos Fidelis (Aleksamenos wierzący)
Graffiti Aleksamenosa
Rok 253, Rzym. Fresk z katakumb Aurelii w Rzymie. Po lewej stronie widoczny krzyż:
Krzyż z czasów apostolskich, znaleziony w wykopaliskach w Betsaidzie:
Grób Rufina Irene w katakumbach św.Kaliksta w Rzymie. Pod inskrypcją widoczny krzyż:
Katakumby Domitylli:
Katakumby Domitylli (inny rysunek):
Katakumby Aurelii. Widoczny w zwieńczeniu krzyż:
Inny grób z katakumb Aurelii, zwieńczony znakiem krzyża. Na grobie wymienione są imiona zmarłych z zaznaczeniem, że byli chrześcijanami:
Inskrypcja w katakumbach Priscylli:
Specjalny rodzaj artefaktów stanowią tzw.gemmy, niewielkie wizerunki wykonywane najczęściej ze szlachetnych lub półszlachetnych materiałów. Oto kilka przykładów gemm z I-IV wieku:
Pieczęć z wizerunkiem Ukrzyżowania (I-III wiek) znaleziona w Konstancji (Rumunia). Gemme wykonano z kornalinu (czerwonej odmiany chalcedonu, inaczej krwawnik). W tle wizerunku dwunastu apostołów. Inskrypcja ICHTHUS:
Pieczęć z kornalinu z wizerunkiem ukrzyżowania (III wiek). U dołu widoczny baranek, symbol Chrystusa złożonego w ofierze:
Gemma ze znakiem chi-ro:
Archeolodzy badając starożytne groby rodziny Barsabów (biblia wspomina o Józefie-Justusie Barsabie w Dz 1, 21-23 oraz Judzie Barsabie w Dz 15,22) znaleźli na części grobów wyryte znaki krzyża
6.Zagadka tajemniczego kwadratu
Od wielu lat badacze napotykali wśród zachowanych antycznych przedmiotów tajemnicze tabliczki, które ? ze względu na wyryty na nich napis ? nazwano ?kwadratem SATOR-ROTAS?. Ciekawe było to, że tabliczki te znajdowano jedynie w warstwach archeologicznych odpowiadających epokom chrześcijańskim miejsc znalezienia.
Najstarszym znaleziskiem jest kwadrat znaleziony w ruinach Pompei przykrytej pyłem wulkanicznym w sierpniu 79 roku ? a więc z pewnością nie późniejszy. Nad nim wyrysowano trójkąt, który być może oznacza symbol Trójcy Świętej.
Litery na kwadracie układają się w pięć wyrazów, które mogą być czytane z prawa na lewo, z lewa na prawo, z dołu do góry i z góry do dołu:
Przykłady kwadratów SATOR-ROTAS (1) Pompeje, rok 79 (2) Ściana opactwa św. Piotra w Capestrano (3) Oppede, Francja
Przez dziesięciolecia głowiono się nad znaczeniem tego znaleziska (dosłowny tekst nie wydaje się zbyt zachęcający ?Siewca Arepo trzyma zręcznie koła?. Rozwiązanie zostało znalezione dopiero w 1925 roku, kiedy to dwu naukowców , pracujących niezależnie od siebie zaprezentowało ułożenie jak na rysunku poniżej:
Kwadrat SATOR-ROTAS i jego transkrypcja w postaci krzyża
Litery ułożone w krzyż tworzą (pionowo i poziomo) słowo PATER NOSTER (Ojcze Nasz). Litery A i O (powtórzone) nawiązują do Alfa i Omega (wyrażenie określające zarówno Boga Ojca, jak i Chrystusa Ap 1,8).
Oczywiście nie wszyscy zgodzili się z podobnym ułożeniem kryptogramu, jednak większość naukowców przekonał fakt, iż prawdopodobieństwo, by zestaw liter kwadratu polidromicznego (tj. takiego, który można czytać w różnych kierunkach) przypadkowo umożliwiał utworzenie sensownego napisu jest niewielkie.
6.WNIOSEK
Zarówno jednoznaczne przekazy pisemne, jak i znaleziska kultury materialnej dowodzą, że chrześcijaństwo używało symbolu krzyża na długo przed Konstantynem Wielkim (według wszelkiego prawdopodobieństwa był on używany od samego początku).