Czy pojęcia takie jak prawda i wolność pozwalają się definiować? I czy możliwe jest oddzielne ich traktowanie? To podstawowe pytania, od których Ratzinger zaczyna swoją refleksję. Oświecenie narzuciło nam bardzo wąskie i odrębne widzenie tych wartości. Ale czy prawda to wyłącznie faktografia - i czy wolność można sprowadzić do osobistej swobody? Pełna emancypacja jednostki doprowadziła naszą cywilizację do stworzenia kultu swobód obywatelskich, oderwanych od odpowiedzialności. Apolliński porządek świata, oparty na tradycji i autorytecie, zastąpiono dionizyjską ekstazą. Tym samym zerwana została nić kulturowej kontynuacji. Ale wróćmy do treści książki.
Joseph Ratzinger sporo miejsca poświęca tu polskiemu pisarzowi, Andrzejowi Szczypiorskiemu, który bardzo szybko, bo już w 1995 roku, postawił trafną diagnozę nowych czasów po upadku bloku sowieckiego, która była dość pesymistyczna. Wyszedł od prowokacyjnego pytania: Czy możliwa jest wolność w przestrzeni społecznej, gdy wyborcami zaczynają sterować wielkie koncerny medialne? Tu już nie ma jawnej dyktatury - wszystko zachodzi podskórnie, w imię jakichś tam „wartości”. Niepotrzebny jest dyskurs i argument. Wystarczy grać na społecznych emocjach, stosując słowa-klucze, takie jak: ludzkość, równość, tolerancja - i przeciwstawiając je faszyzmowi, niepraworządności i homofobii. Po ukształtowaniu w społeczeństwie postawy "słusznego oburzenia" przystępuje się do etapu reglamentowania władzy, pieniędzy i dostępu do mediów - by ostatecznie zmarginalizować i unicestwić odmienną opcję myślenia.
Paradoksalnie im więcej mówi się o dobru ludzkości, tym bardziej akcentuje się egoistyczne rozpasanie jednostki kosztem drugiego człowieka. Na myśl przychodzi mimowolna analogia do XX-wiecznej deifikacji rasy, nacji czy klasy społecznej przez minione totalitaryzmy. W imię nowej wizji ludzkości proponuje się kolejną rewolucję, zrywającą z całym dorobkiem cywilizacyjnym, który ukazywany jest wyłącznie przez pryzmat okrucieństwa, niewolnictwa i fanatyzmu - jakby tylko te cechy definiowały przeszłość i jakby nie dało się ich odnaleźć w myśleniu nowoczesnym. Tutaj znowu sięgnę do Ratzingera: „Wolność należy mierzyć tym, kim jestem - w przeciwnym razie sama siebie będzie unieważniać.” Dlatego tak ważny jest związek wolności z prawdą o wartościach, prawdą o świecie, prawdą o własnej tożsamości. Inaczej grozi mam zniewolenie, bo redukcja do zwierzęcości, którą niektórzy dziś postulują, nie jest już możliwa. Zaś negacja własnej tożsamości - narodowej, kulturowej czy płciowej - prowadzi do wyjścia z pola grawitacji, a tym samym do usunięcia ważnych punktów odniesienia i do rozbicia naszej wewnętrznej integralności.
Znany myśliciel XX wieku, Jean Paul Sartre, zadeklarowany ateista, słusznie konkludował swe rozważania, że wolność stała się przekleństwem człowieka, który wyzwalając się ze zwierzęcej natury, stał się „pytaniem otwartym”, domagającym się nieustannej odpowiedzi (nie bez przyczyny można tu dostrzec wspólny źródłosłów między odpowiedzią i odpowiedzialnością). Każde zwierze przeżywa swą egzystencję zgodnie z prawem natury, jest więc wolne od dylematu dokonywania wyboru. Tymczasem wolność człowieka szuka związku z transcendentnym przeżywaniem Prawdy. Inaczej staje się piekłem. Taka „wolność” - jak pisze Ratzinger - nie ma kierunku ani miary, jest tylko świadomym zmierzaniem ku przepaści, która jawi się przerażającą pustką. Cytując dosłownie Papieża-emeryta: „wyzwolenie od prawdy nie rodzi się z czystej wolności, ale ją unieważnia, pozbawiając całe istnienie wszelkiego sensu.”
Podobnie jest z wolnością okrojoną do indywidualizmu (scheda J. J. Rousseau). Postulowany dziś swobodny dostęp do aborcji staje się w takim ujęciu „prawem wolności”, negując jednak podstawowy obszar wolności drugiej osoby, jakim jest jej życie i wrażliwość. A przecież okres ciąży jest najczytelniejszym przejawem ścisłego związku wolności z odpowiedzialnością za powierzonego mi człowieka. Czułem, że przy świętowaniu Bożego Narodzenia, w kontekście właściwie przeżywanej wolności, nie dało się o tym nie wspomnieć.
